الان نوک زبانم بود...!

ریشه های ناشناخته پدیده نوک زبانی

چکیده:

مقاله حاضر به انجام پژوهشی زبانشناسانه در خصوص علل بروز پدیده تجربه نوک زبانی یا «Tip-of-the tongue experience (TOT)» می پردازد که نتایج تحقیقات دو زمینه در بر می گیرد. اعتقادات و تصورات قدیمی در خصوص چگونگی بروز پدیده TOT حاکی از این است که واژه هایی که از اصوات مشابه تشکیل شده اند، از ظهور لغات یا واژه های موردنظر در ذهن جلوگیری می کنند که تئوری مزبور به نام «تئوری منع بازیابی لغات هدف» مشهور است. لیکن دکتر «جیمز» و دکتر «بورک» در این مورد توجیه متفاوتی ارائه داده اند که از الگویی عمومی تر از پدیده تولید زبان بنام «الگوی اختلال در انتقال» نشات می گیرد. مطابق مدل مورد بحث، الگوی تولید زبانی به قدرت و شدت ارتباطات بین شبکه ای بستگی دارد که تنوعی از سطوح مختلف ذهنی و آواشناسی را در بر می گیرد. زمانی که لغتی بطور مکرر استفاده نمی شود و یا از آخرین باری که مورد استفاده قرار گرفته‌ زمان زیادی گذشته، ارتباطات آواشناختی فوق العاده ظریف اولیه ضعیف شده و بازیابی مجدد واژه را حتی زمانی که معنی آن کاملا آشنا است مشکل می سازد. مطابق مدل اختلال در انتقال، بزرگسالان بویژه بیشتر مستعد ابتلا به اختلال TOT هستند چرا که ارتباطات موجود در سیستم حافظه آنان با افزایش سن تضعیف می شود.

تحقیقات دکتر «لوری جیمز» و دکتر «دبورابورک» نشان داد که با قرار دادن نشانه های آواشناختی در اختیار اشخاص می توان آنها را در بازیابی کلماتی که در بخاطر آوردن مجدد آنها با مشکل روبرو هستند کمک کرد، که فرآیند مزبور خود در نتیجه تقویت ارتباطات بین اصوات تشکیل دهنده کلمات بوجود می آید.

به منظور بررسی صحت و سقم پیش بینی های «مدل اختلال در انتقال» در مورد پدیده TOT دکتر «جیمز» و دکتر «بورک» آزمایشی تجربی انجام داده اند که شرح آزمایش و نتایج آن درپی می آید:

تحقیقی در خصوص پدیده نوک زبانی، نکات جدیدی را در مورد پدیده سالخوردگی شناختی و تولید زبان آشکار می کند، تحقیقات دکتر «لوری جیمز» و دکتر «دبورابورک» نشان داد که با قرار دادن نشانه های آوا شناختی در اختیار اشخاص می توان آنها را در بازیابی کلماتی که در بخاطر آوردن مجدد آنها با مشکل روبرو هستند کمک کرد، که فرآیند مزبور خود در نتیجه تقویت ارتباطات بین اصوات تشکیل دهنده کلمات بوجود می آید.

بخشی از یک نام به ذهن خطور می کند، اما نه بیشتر از آن، به هر اندازه تمرکز بیشتر نیز صورت گیرد قادر نخواهیم بود لغت مزبور را که اصطلاحاً در نوک زبانمان است بر نقطه ای که می تواند به کار آید و سودمند باشد منطبق کنیم و شاید ساعتها طول می کشد تا لغت فراموش شده ناگهان به ذهن خطور کند. معما اکنون حل شده است اما چگونه؟ تجربه های نوک زبانی یا TOTها جزء آزاردهنده ترین مشکلات مزاحم و ناراحت کننده روزانه هستند، برای جوانان احساس آزاردهنده دانستن یک نام یا واژه اما ناتوانی در بازیابی مجدد آن واژه یا نام می تواند دلسرد کننده، عذاب آور و گاهی خجالت انگیز باشد. برای اشخاص مسن تر که غالبا بیشتر از جوانان به حالت مزبور تمایل دارند، TOTها اگر به طور ناخودآگاه بروز کنند می توانند به طور نگران کننده ای به عنوان نشانه های اولیه عارضه اختلال مشاعر قلمداد شوند.

به هنگام بروز مشکل TOT اشخاص می توانند به اطلاعات معناشناختی یا ذهنی و عقلانی خود در مورد یک لغت دست یابند اما قادر نیستند به اطلاعات آواشناختی کافی برای تلفظ لغت دست یابند روانشناسان می دانند که پدیده TOT در نتیجه بروز کمبودها و اختلالاتی در سیستم آواشناختی بوجود می آید، سطحی از سیستم تولید زبانی که در آن اصوات تشکیل دهنده واژه ها ارائه می شوند. اما هویت خاص و منحصر به فرد مشکل مزبور همچنان نامعلوم و مبهم باقی مانده است.

در شماره نوامبر مجله APA در خصوص روانشناسی تجربی: یادگیری حافظه و شناخت (جلد 26-شماره 6) روانشناسان دکتر «لوری جیمز» از دانشگاه کالیفرنیا در لس آنجلس و دکتر «دبورابورک» از دانشگاه «پمونا» به این نتیجه رسیدند که نشانه های آواشناختی مرتبط نوجوانان و بزرگسالان را در اجتناب و غلبه بر مشکل TOT کمک می کند. تحقيقات آنها که تحت حمایت موسسه ملی سالخوردگان انجام گرفت.

نکات بیشتری را در مورد تغییر و تحولات حافظه با افزایش سن روشن می کند و فهم و درک روانشناسان را از پدیده تولید زبانی و حافظه تقویت می کند.

ریشه های ناشناخته

یکی از اعتقادات و تصورات قدیمی در خصوص چگونگی بروز پدیده TOT این است که واژه هایی که از اصوات مشابه تشکیل شده اند، از ظهور لغات یا واژه های موردنظر به طور کامل در ذهن جلوگیری می کنند. آغاز پیدایش شاهد و دلیل علیه تئوری مزبور به چند سال پیش برمی گردد، اما این نظریه از لحاظ تاثیر و نفوذ همچنان به قوت خود باقی است. شاید مطابق نظر دکتر «بورک» این خود تا اندازه ای به خاطر این است که نظریه مزبور براحتی قابل انطباق با احساس مردم از تجربه پدیده TOT است.

دکتر بورک در این باره می گوید: «هنگامی که واژه دیگری غیر از واژه هدف به ذهن خطور می کند تجربه پدیده جانشین، شما را از رسیدن به واژه هدف باز می دارد، لیکن فرضیه مزبور با اطلاعات و داده های آماری همساز نیست.» دکتر جیمز و دکتر بورک در این مورد توجیه متفاوتی ارائه داده اند که از الگویی عمومی تر از پدیده تولید زبان بنام «الگوی اختلال در انتقال» نشات می گیرد، مطابق مدل مورد بحث که ابتدا در سال 1991 توسط دکتر «بورک» و دستیار و همسرش دکتر «دان مکی»، روانشناس از دانشگاه کالیفرنیا در لس آنجلس ارائه شد، تولید زبانی به قدرت و شدت ارتباطات بین شبکه ای بستگی دارد که تنوعی از سطوح مختلف ذهنی و آواشناسی را در بر می گیرد.

بر طبق نظریه یادشده سطح آواشناختی بویژه نسبت به اختلالات بازیابی مجدد بسیار آسیب پذیر است چرا که از وجود ارتباطات درونی بین اصوات تشکیل دهنده واژه ها، آنچنانکه در مورد مفاهیم دیده می شود اثری دیده نمی شود.

زمانی که لغتی به طور مکرر استفاده نمی شود و یا از آخرین باری که مورد استفاده قرار می گرفته مدت زمان زیادی گذشته ارتباطات آواشناختی فوق العاده ظریف اولیه ضعیف شده و بازیابی مجدد واژه را حتی زمانی که معنی آن کاملاً آشنا است مشکل می سازند.

مطابق مدل اختلال در انتقال، بزرگسالان بویژه بیشتر مستعد ابتلاء به اختلال TOT هستند چرا که ارتباطات موجود در سیستم حافظه آنان با افزایش سن تضعیف می شود. تجلی ضعف ایجاد شده بیشتر در مواردی مشاهده می شود که از آغاز هیچ گونه ارتباطی آنچنانکه در حیطه آواشناختی ممکن است در آنها مشاهده نمی شود.

ارائه نشانه های آواشناختی

به منظور بررسی صحت و سقم پیش بینی های «مدل اختلال در انتقال» در مورد پدیده TOT دکتر «جیمز» و دکتر «بورک» در آزمایشی تجربی 114 سوال اطلاعات عمومی از آزمودنی های خود پرسیدند که با هدف فراخوانی تعدادی از واژه‌ها که عملاً درصد بالایی از پدیده TOT را ناشی می شوند، طراحی شده بودند. در آزمایش یاد شده واژه های هدف - در این مثال واژه abdicate- برخی اسامی خاص و دیگر واژه های غیرمتداول را دربر می گیرند. در تعدادی از مشاهدات قبل از طرح سوالات مجموعه های ده عددی از لغات مبنا به آزمودنی ها ارائه شدند که نیمی از آنها حداقل در یک ویژگی آوا شناختی با لغت یا واژه مورد نظر مشترک بودند، به عنوان مثال برای واژه هدف abdicate یکی از لغات ارائه شده کلمه abstract بود.

در موارد دیگر، ده لغت مبنای ارائه شده از لحاظ آوا شناختی کاملاً با واژه هدف غیرمرتبط بودند. در ضمن هیچ یک از واژه‌های لیست شده از حیث مفاهیم معنی شناختی با واژه هدف مشترک نبودند و همچنانکه هریک از لغات اولیه بر صفحه کامپیوتر ظاهر می شدند از آزمودنی ها تقاضا می شد که با صدای بلند آنها را ادا کنند.

برای آنکه آزمودنی ها هدف از ارائه لغات مبنا را حدس نزنند و از آنها بطور عمدی برای آفرینش لغات جدید بهره نگیرند، در آغاز به آنان گفته می شد که منظور این از تمرین مزبور، ارزیابی میزان دشواری در تلفظ لغات مورد بحث است. علاوه بر اين از آزمودنیها خواسته می شد تا به ارزیابی میزان دشواری تلفظ هر لغات نیز بپردازند.

دکتر «جیمز» و دکتر «بورک» به این نتیجه رسیدند هنگامی که لغاتی که از لحاظ آوا شناختی با لغات هدف مربوط هستند در اختیار آزمودنی ها قرار می گیرند پاسخ های صحیح آنها به مراتب بیشتر بوده و نسبت به زمانی که لغات نامربوط در اختیار آنها قرار می گرفت اشتباه TOT را کمتر مرتکب می شدند. علاوه بر اين چنین نتیجه و تاثیری هم در مورد آزمودنی های جوان و هم بزرگسال مشاهده شد. در تجربه دیگری که با هدف تقلید و آفرینش شرایط واقعی که تحت آنها پدیده TOT اتفاق می افتد طراحی شده بود محققین با نوعی آرایش مجدد تکالیف مزبور را ارائه دادند این بار ابتدا از آزمودنی ها یک سوال اطلاعات عمومی پرسیده شد که با هدف تحریک و فراخوانی واژه هدف طراحی شده بود. این بار تنها در دو حالت مجموع لغات برای تلفظ در اختیار آزمودنی ها قرار می گرفت. نخست، مواردی که به هنگام پاسخ دادن لغت هدف اصطلاحاً در نوک زبانشان بود دوم، مواردی که پاسخ مورد نظر را نظر را نمی دانستند، سپس سوال مورد بحث بار دیگر طرح می شد.

مانند حالت قبل که نشانه های آواشناختی به فرآیند بازیابی لغت هدف کمک می کردند در این آزمایش هم آزمودنی های نوجوانان و هم بزرگسالانی که خاطرنشان کرده بودند که لغت مورد نظر در نوک زبان آنهاست پس از آنکه لغاتی را که از لحاظ آواشناختی با لغت هدف مربوط بودند در اختیار آنان قرار می دادیم در مقایسه با وقتی که مجموعه لغات ارائه شده تنها شامل لغات نامربوط بود غالباً قادر بودند که جواب صحیح را به مراتب زودتر حدس بزنند اما چنین چیزی درمورد آزمودنی هایی که اعلام کرده بودند که جواب صحیح را نمی دانند صادق نبود، و این خود بیان گر این است که نشانه های آوا شناختی موجود در لغات مبنا نوعی استراتژی ساده را برای حدس زدن و رسیدن به واژه هدف ناشی نمی شوند.

نتیجه گیری و استلزام

نگارندگان معتقدند: این یافته که نشانه های آوا شناختی آزمودنی های نوجوانان و بزرگسال را در بازیابی واژه های هدف کمک می کنند فرضیه مشهور منع بازیابی لغات هدف (hypothesis blocking) را رد می کند. در عوض ایشان معتقدند که نتایج تحقیقات آنها «الگوی اختلال در انتقال» را تایید می کند و این خود بیانگر این است که تقویت شبکه های ارتباطی آواشناختی تضعیف شده به جلوگیری از بروز اختلالات TOT در اشخاص هر گروه سنی کمک می کند.

علاوه بر این دکتر جیمز خاطرنشان می کند که «نتایج تحقیقات مزبور در مورد احساس» خوشایندی که به هنگام سعی در رفع حالات ناشی از اختلال TOT به ما دست می دهد نکته جالبی را روشن می کند. هنگامی که احساس می کنیم لغت مورد نظر ناگهان به ذهن خطور می کند. نتایج تحقیقات ما چگونگی پیدایش و بازیابی مجدد و ناگهانی لغات را در ذهن روشن می کند؛ به هنگام بازیابی مجدد لغت این احتمال وجود دارد که در همان فاصله زمانی با یکی از نشانه های آواشناختی در محیط پیرامون خود روبه رو رو شده ایم.»

دکتر «آلن اس برون» روانشناس از دانشگاه «متودیست شرقی» موافقت خود را با دکتر جیمز ابراز داشته می گوید: «این خود نشان می دهد که چنین نشانه های شنیداری و آوایی در گفتمان طبیعی زبانی تجربه می شوند و این نشانه ها هستند که ما را در یافتن کلمه گمشده رهنمون می شوند و بدون اینکه متوجه باشیم راهبندان جاده را برطرف می کنند.»

دکتر «گری بل» از دانشگاه «الی نویز» در این باره می گوید: «اغلب تصور می کنیم که توانایی ما در صحبت کردن از همان اوان تولد تثبیت شده است.» اين دیدگاه صحیح نیست، تصور من این است که یادگیری زبان هرگز متوقف نمی شود و ما مداما در سراسر عمر خود در توانایی های خود در خصوص درک و همچنین تولید زبان تغییر ایجاد می کنیم، و این خود دلیلی است بر این مدعا که چرا قادریم به عنوان گويندگان و شنوندگان کارآمد و صاحب تاثیر ظاهر شویم: آزمایش مزبور تجسمی رسا از این فرآیند آوایی به دست می دهد. گذشته از برخی نتایج نظری نتایج حاصل از تجربه یاد شده از نقطه عملی نیز می توانند سودمند و آموزنده باشند. چرا که اهمیت حفظ و نگهداری توانایی زبان را در طی زندگی بزرگسالان مورد تاکید قرار می دهند.

دکتر جیمز می گوید: «انسانها باید بطور مستمر از زبان خود استفاده کنند، دائماً مشغول خواندن باشند و جدول کلمات حل کنند. هرچه بیشتر از زبان خود استفاده کنید و با لغات جدید رو به رو شوید همچنانکه سن شما بالاتر می رود شانستان در حفظ و ابقاء لغات و واژهایی یاد گرفته شده هم در مقام فهم و هم در مقام تولید افزایش خواهد یافت.

دکتر سوزان کمپر - روانشناس از دانشگاه کانزاس در این باره می گوید: «تعداد زیادی از بزرگسالان فراوانی و شدت مشکلات بازیابی لغات را به عنوان نشانه ای از افت و تنزیل قوای شناختی تعبیر می کنند. اختلالات TOT «گفتار یا کردار قالبی منفی» را در بزرگسالان تقویت کرده و این دیدگاه را در مورد سالخوردگان به عنوان کسانی که از حیث شناختی دچار اختلال می باشند و از برخی محدودیت های حافظه رنج می برند تقویت می کنند. من فکر می کنم که این کار تا اندازه زیادی ما را در توجیه و یافتن پاسخ این سؤال که چرا TOT به چنین مشکل جدی برای بزرگسالان تبدیل می شود کمک می کند.

علیرغم موضوعات مختلف نظری و عملی بی شماری که تحقیق حاضر به آنها می پردازد دکتر بورک معتقد است که پژوهش یاد شده هنوز بعضی سوالات را بدون پاسخ گذشته است. او می گوید: «سوال اطلاعات عمومی را برای بار دوم در تجربه دوم مطرح کردیم لیکن آنچه ما نمی فهمیم این است که آیا شنیدن یا گفتن کلمه abacus به عنوان مثال، آنگاه که دیگر کانون جلب توجه آنی در اختیار نیست باعث بازگشت کلمه abdicate به ذهن می شود یا نه - حال آنکه در بیشتر حالات در زندگی واقعی چنین نیست.

قدم مهم دیگر مطابق نظر دکتر «ویلم لولت» روانشناس از موسسه روانشناسی زبان «مکس پلینگ» در «نیمجن» هلند عبارتست از روشن کردن این موضوع که آیا ضروری است که مردم کلماتی را که دارای نشانه های آواشناختی هستند بوضوح ادا کنند و یا اینکه آیا صرف شنیدن یا خواندن لغات به آرامی کفایت خواهد کرد.

دکتر «لولت» معتقد است که: دکتر «جیمز» و دکتر «بورک» آزمایش درستی انجام داده اند، چرا که آنان به دنبال یافتن نتیجه ای بودند و در چنین شرایطی بهترین کاری که می توان انجام داد عبارت است از بکارگیری سطوح مختلف از فرایند پردازش که از اهمیت بیشتری برخوردارند. اکنون سوال این است که نتایج عمده بدست آمده از کجا نشات می گیرند؟ تجربه خیلی خوبی خواهد بود که بار دیگر و با دقت هرچه تمامتر تجربه مذکور را به همان صورت که انجام گرفت تکرار کنیم اما این بار با ارائه فهرستی از لغات که از طریق شنیداری در اختیار آزمودنی ها قرار می گیرد.

منبع:

Monitor on Peychology

Volume 31, No.10 Novoember 2000